Gastauteur update | 2024 was het jaar waarin het internationaal recht onmiskenbaar onderdeel werd van de geopolitiek. Eind november vaardigden de rechters van het Internationaal Strafhof arrestatiebevelen tegen de Israëlische minister-president Benjamin Netanyahu, oud-minister van defensie Yoav Gallant en Hamas-leider Mohammed ‘Deif’ Diab Ibrahim Al-Masri uit vanwege vermeende oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid in Gaza.
In de maanden daarvoor greep ook het Internationaal Gerechtshof, dat uitspraken kan doen bij geschillen tussen staten, herhaaldelijk in het conflict in het Midden-Oosten in. In mei eisten de rechters bijvoorbeeld een onmiddellijke stop van het Israëlische militaire offensief in Rafah en alle andere activiteiten die het overleven van de Palestijnse groep in Gaza bedreigden.
De hoven hebben zelf geen ‘politiemacht’ om uitspraken af te dwingen en zijn daarom afhankelijk van de samenwerking met lidstaten. Sommige experts achten het daarom onwaarschijnlijk dat een persoon als Netanyahu gearresteerd zou worden. Ook de voorlopige maatregelen van het Internationaal Gerechtshof – besluiten die de rechters opleggen in afwachting van de eindbeslissing – hebben het militaire offensief niet of nauwelijks gestopt.
Desondanks zijn de ontwikkelingen cruciaal: zij laten zien dat het internationaal recht een factor in de internationale politiek is geworden. De arrestatiebevelen tegen Poetin en Netanyahu hebben bijvoorbeeld directe praktische gevolgen, omdat zij een stigmatiserend effect veroorzaken en de mogelijkheden om te reizen beperken, voor Netanyahu zelfs naar veel Europese landen. Hoewel onzeker is of Poetin en Netanyahu zullen worden gearresteerd, laten de arrestatiebevelen in deze conflicten zien dat internationale gerechtshoven tot autonome actoren gegroeid zijn die zich steeds meer van de invloed van politieke macht, grote mogendheden en het Westen emanciperen.
Internationale gerechtshoven als assertieve spelers
Het Strafhof werd in het verleden vaak bekritiseerd omdat het alleen de zwakken zou vervolgen en de machtigen liet lopen. Nog een paar jaar geleden waren alle verdachten afkomstig uit Afrikaanse landen en werd het Hof als een rechtbank voor rebellen gezien, als een nuttig middel voor regeringen om hun tegenstanders te laten vervolgen. Het Internationaal Gerechtshof stond bekend om zijn langdurige beraadslagingen over relatief onbeduidende zaken als grensgeschillen en consulaire kwesties.
Inmiddels zijn deze en andere juridische instituties gegroeid tot autonomere en assertievere spelers in de internationale politiek. Terwijl het Strafhof in het verleden vaak pas jaren na het einde van een conflict actief werd, begonnen de aanklagers na de escalatie van het conflict in Oekraïne in 2022 al binnen enkele weken met het verzamelen van bewijs. Op initiatief van de Oekraïense regering, die een klacht tegen Rusland indiende, werd ook het Internationaal Gerechtshof meteen ingeschakeld. Ook na 7 oktober 2023 en de escalatie in Gaza werd het Strafhof meteen actief. Voor het Internationaal Gerechtshof werden meerdere zaken aanhangig gemaakt.
Geopolitieke fragmentatie als versterking van het internationaal recht
De wereldwijde reacties op deze zaken, met name op de arrestatiebevelen tegen de Israëlische politici, waren sterk verdeeld, net zoals de opvattingen over het conflict algemeen: sommige landen spraken hun steun uit en kondigden aan de arrestatiebevelen van het Strafhof na te leven; andere landen gaven aan Netanyahu of Gallant niet te zullen arresteren en noemden het besluit van het Hof ‘schandalig’ (VS) en ‘schandelijk’ (Hongarije).
Paradoxaal genoeg zorgt in sommige gevallen de geopolitieke fragmentatie juist voor grotere effectiviteit van het internationale rechtssysteem. Het Statuut van Rome van het Internationaal Strafhof bevat bijvoorbeeld artikel 16, dat de VN-Veiligheidsraad de macht geeft om door middel van een resolutie een onderzoek voor twaalf maanden of langer te laten rusten. Als de Veiligheidsraad minder verdeeld was, zou hij dus een onderzoek zoals in Gaza kunnen blokkeren. Hoewel de relatie tussen de VS en Rusland in de afgelopen weken lijkt te verbeteren, is verre van zeker of Rusland de VS, Israëls bondgenoot, zo’n resolutie zou gunnen.
Weerstand tegen het recht van de sterkste
Naast de internationale polarisatie kunnen ook de relatieve afname van invloed van de VS als wereldmacht en de internationale machtsverschuivingen ervoor zorgen dat het internationaal recht de huidige crises doorstaat.
De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio zei weliswaar in een hoorzitting voor zijn aantreden dat de wereldorde van na de Tweede Wereldoorlog verouderd of overbodig is. Met zijn aankondigingen om landen en gebieden als Canada, Groenland en het Panamakanaal te willen kopen of annexeren trekt de Amerikaanse president Donald Trump een fundamenteel principe van het internationaal recht in twijfel.
Terwijl zulk machtsvertoon – het recht van de sterkste – tot enkele decennia geleden nog gebruikelijk en geaccepteerd was, is er nu veel weerstand, vaak met een verwijzing naar het internationaal recht. De Duitse kanselier Olaf Scholz zei bijvoorbeeld dat de EU geen inbreuk op de grenzen van Groenland zou tolereren, aangezien de onschendbaarheid van grenzen een fundamenteel principe van het internationaal recht is.
Ook andere landen verzetten zich tegen de vermeende ondermijning en schending van het internationaal recht door grote mogendheden. Eind januari richtten landen als Bolivië, Colombië, Namibie en Zuid-Afrika de ‘Hague Group’ op – een lobbymiddel om de naleving van het internationaal recht in het conflict tussen Israël en Palestina te eisen en algemeen de internationale rechtsorde te beschermen.
Internationaal recht als machtsmiddel
Niet-Westerse landen eisen niet alleen een grotere rol in het VN-systeem en organisaties als de Wereldbank, maar ook in het internationale rechtssysteem. Belangrijke onderdelen ervan – zoals het VN-Handvest, het Internationaal Gerechtshof en veel verdragen – ontstonden in een tijd toen veel landen in Afrika, Latijns-Amerika en Azië nog geen onafhankelijke staten waren en daardoor geen of weinig invloed hadden op de totstandkoming.
Het werd in veel gevallen zelfs als middel gebruikt om overheersing, kolonisatie en uitbuiting mogelijk te maken. Al bij het ontstaan van het moderne internationale recht in de 18e en 19e eeuw was een van de belangrijkste vragen in hoeverre het recht ook op de koloniën en koloniale oorlogen van toepassing was. Hoewel veel van de concepten, bijvoorbeeld de bescherming van bepaalde bevolkingsgroepen ten tijde van oorlog, al veel langer en in verschillende culturen bestaan, werd het rechtssysteem lang als ‘Westers’ beschouwd.
Een wereldorde waarin de invloed van Westerse landen kleiner en de assertiviteit van niet-Westerse landen groter wordt, is ook te zien in het internationaal recht. Zuid-Afrika spande bij het Internationaal Gerechtshof een zaak tegen Israël aan vanwege de vermeende schending van het Genocideverdrag in Gaza. Nicaragua diende een klacht tegen Duitsland in, omdat de Bondsrepubliek door onder meer het leveren van politieke, financiële en militaire steun aan Israël haar internationaalrechtelijke verplichtingen zou schenden, waaronder het Genocideverdrag en de Geneefse Conventies.
In december vonden bij het IGH zittingen plaats in een procedure die op initiatief van landen als Vanuatu werd gestart, dat tot een volkenrechtelijk advies met betrekking tot de juridische verantwoordelijkheden van landen voor de opwarming van de aarde moeten leiden. Hoewel het advies niet bindend zal zijn, kan het de positie van niet-Westerse landen – die het meest door de gevolgen van klimaatverandering worden getroffen – versterken. Het kan de ontwikkeling van het recht bijvoorbeeld rond aansprakelijkheid en schadevergoedingen bevorderen.
Het afgelopen jaar heeft duidelijk gemaakt dat het systeem van normen, verdragen en gerechtshoven directe invloed heeft op de belangrijke conflicten in de internationale politiek, een steeds onafhankelijkere factor geworden , en is een middel voor landen om macht uit te oefenen. In de komende tijd zal blijken of het systeem sterk genoeg om onder de druk van de grote mogendheden stand te houden. Voor een belangrijk deel zal dit ervan afhangen of kleinere landen zich bij hen aansluiten – of weerstand bieden.
Gastbijdrage: Benjamin Duerr is jurist, politicoloog en publicist.
